Uitdagingen van het Natuurrapport 2023
Nationaal Park Scheldevallei als antwoord!
In het Natuurrapport 2023 onderzoekt het INBO (Instituut Natuur- en Bosonderzoek) samen met beleidsmakers en experten hoe het Vlaamse beleid tegen 2030 de doelen uit de Europese Green Deal en de bijbehorende Biodiversiteitstrategie kan halen. Welke barrières staan de beleidsuitvoering in de weg? En via welke oplossingspaden kunnen we die barrières overwinnen? Ze gaan daarbij in op vier grote uitdagingen waar Vlaanderen voor staat en besteden aandacht aan overkoepelende oplossingspaden.
Deze uitdagingen tonen nogmaals de noodzaak van een Nationaal Park Scheldevallei aan. Ze lopen immers heel parallel met de ambities geuit in onze kandidatuursplannen. Meer zelfs Nationaal Park biedt op elke van de vier uitdagingen een antwoord!
Uitdaging 1 Schade door droogte en overstromingen beperken
Vlaanderen kreeg de voorbije jaren te kampen met droogte en overstromingen. Onze hoge bevolkingsdichtheid, de verstedelijking en de sterk gewijzigde waterhuishouding maken Vlaanderen kwetsbaar voor waterschaarste en -overlast. Toenemende weersextremen als gevolg van de klimaatverandering versterken de problemen. De impact daarvan laat zich niet alleen voelen op economisch en maatschappelijk vlak, maar zet ook de biodiversiteit verder onder druk. Ecosystemen vormen echter ook een belangrijk deel van de oplossing: ze houden regenwater vast, helpen de grondwatervoorraad aan te vullen en op peil te houden en vangen overstromingswater op langs rivieren. De uitdaging voor het Vlaamse beleid bestaat erin meer ruimte te creëren voor natuurlijke processen. Dit zou toelaten het waterbufferend vermogen van valleien te vergroten en infiltratie- en retentiegebieden te herstellen. Daardoor worden niet alleen piekafvoeren vermeden, maar worden ook de grondwaterreserves beter aangevuld.
Foto: In 2006 werd het Lippenbroek in Hamme aangelegd als eerste proefproject - én wereldprimeur - van een gecontroleerd overstromingsgebied. (c) Yves Adams
Ons antwoord op uitdaging 1
Door de klimaatsverandering is er nog steeds een grote urgentie om anders om te gaan met de Schelde en het omliggende landschap. De impact van de stijgende zeespiegel, toenemende intensiteit van stormweer en langdurige droogteperioden, zijn enkele voorbeelden van de uitdagingen waarmee de Scheldevallei in de toekomst in toenemende mate mee te maken zal krijgen. Het samengaan van waterveiligheid en natuur in de Sigmagebieden, zorgt ervoor dat de Scheldevallei niet ongewapend is tegen deze klimaatuitdagingen. De natte natuur vormt het fundament van de Scheldevallei. Het vrijwaren, herstellen en uitbreiden van deze natte natuur is een van de beste bondgenoten om tegemoet te komen aan de nood naar een meer klimaatrobuust Vlaanderen. Nationaal Park Scheldevallei vormt dan ook een ideaal kader om deze landschappelijke klimaattransitie mee te bewerkstelligen door de uitdaging geïntegreerd aan te pakken en zo te komen tot meervoudige oplossingen.
Dit gebied zit in frontlijn van de klimaatverandering in Vlaanderen. De getijdenatuurclusters en de uitbreiding daarvan zijn cruciaal voor een klimaatrobuust Vlaanderen. De groenblauwe netwerken en biodiverse openruimte en de daarbij samenhorende ecosysteemdiensten dragen bij aan de leefbaarheid en het opvangen van klimaatschokken.
Het vrijwaren van ruimte voor water en ruimte voor de rivier is hier cruciaal, zowel in functie van het beschermen van de omliggende stedelijke gebieden tegen wateroverlast, droogtebestrijding als het vrijwaren van cruciale regulerende ecosysteemdiensten die de rivier levert.
Uitdaging 2 De klimaatverandering tegengaan
De klimaatverandering heeft verstrekkende gevolgen voor de mens en de biodiversiteit. De hoofdoorzaak ligt in de toegenomen uitstoot van broeikasgassen door menselijke activiteiten, zoals de verbranding van fossiele grondstoffen. Ook de manier waarop mensen ecosystemen beschermen en beheren heeft een belangrijk effect op de klimaatverandering. Ecosystemen leggen broeikasgassen uit de lucht vast als koolstof en bepalen ook via andere natuurlijke processen de warmtebalans van onze atmosfeer. De biomassa die ze produceren, kan een plaats krijgen in onze economie en daar grondstoffen met een sterk negatieve impact op het klimaat vervangen. Het Vlaamse beleid staat voor de uitdaging om de groeiende vraag naar biomassa uit onze ecosystemen te verzoenen met de klimaat- en biodiversiteitsdoelen van de Green Deal. Hoe kan het beleid ervoor zorgen dat ecosystemen hernieuwbare grondstoffen leveren voor de economie, voldoende broeikasgassen vastleggen en de biodiversiteit in stand houden?
Foto: boslandbouw (c) ILVO
Ons antwoord op uitdaging 2
Nationaal Park Scheldevallei wil mee het voortouw nemen als internationaal laboratorium en expertisecentrum voor ‘nature based solutions’ in de strijd tegen klimaatverandering en als oplossing voor de gevolgen van de klimaatverandering.
De Schelde is de drager van een significant deel van het aanwezige bos binnen de Vlaamse Ruit. De natuurwaarde van het aanwezige bos in de
Scheldevallei wordt onderstreept door het natte karakter. Naast de unieke biodiversiteit, zijn deze moerasbossen en natte bossen uitermate geschikt
om grote hoeveelheden koolstof op te slaan in o.a. de bodem. Het beschermen en verder groeikansen geven van deze moerasbossen draagt dan ook
bij aan de strijd tegen de klimaatverandering.
Ook landbouwers kunnen meebouwen aan natte natuur. Zij hebben baat bij een verhoogd koolstofgehalte in de bodem dat onder meer te bereiken is met natuur-inclusieve landbouwpraktijken. Met Nationaal Park Scheldevallei willen we klimaatadaptieve en natuurgerichte landbouw een duw in de rug geven door het toepassen van ecoregelingen en agro-milieuklimaatmaatregelen te stimuleren.
Uitdaging 3 Een samenhangend natuurnetwerk creëren
De biodiversiteit in Vlaanderen blijft achteruitgaan. Onze natuurgebieden zijn klein, ruimtelijk geïsoleerd en liggen ingebed in een intensief gebruikt landschap. Dat maakt deze gebieden extra kwetsbaar voor milieudrukken van buitenaf. Bovendien zorgt versnippering voor een verlies aan soortenrijkdom, voor een vermindering van de genetische diversiteit en voor een verlies aan ecosysteemprocessen. De klimaatverandering versterkt die effecten. Grotere, meer aaneengesloten natuurgebieden bieden meer kansen voor organismen en processen en helpen de natuur om zich aan te passen aan de klimaatverandering. Bovendien levert een gezond en goed functionerend natuurnetwerk heel wat voordelen op voor de mens. Om de milieukwaliteit in de natuurkernen van het netwerk te verbeteren en om de kernen met elkaar te verbinden, zijn ook maatregelen buiten de natuurgebieden nodig. Een robuust, veerkrachtig en samenhangend natuurnetwerk is een van de speerpunten van de Biodiversiteitsstrategie 2030 en de daarin aangekondigde juridisch bindende EU-doelstellingen voor natuurherstel. De sterke versnippering van de open ruimte en de moeizame voortgang van bestaande beleidsprocessen om een natuurnetwerk te realiseren (VEN/IVON/AGNAS) zetten deze uitdaging voor Vlaanderen op scherp.
Foto: otter in Molsbroek (c) Joris Everaert
Ons antwoord op uitdaging 3
Momenteel zijn er in Vlaanderen inderdaad te weinig grote beschermde gebieden met een goede connectiviteit. Voor de biodiversiteit is het heel belangrijk om niet alleen hier en daar kleine beschermde gebieden te hebben, maar ook grotere gebieden, waar bronpopulaties van soorten zich kunnen vestigen. Zo creëren we echte 'hot spots' voor biodiversiteit, waar populaties kunnen groeien. De natuur in topconditie houden in robuuste en voldoende grote gebieden is het hoofddoel van een Nationaal Park.
De Schelde vormt in de Scheldevallei met de Rupel, de Durme en de Dender een uitgestrekt netwerk van rivieren. Land en water zijn vervlochten door tal van slikken, schorren, meanders, beken, meersen en wielen. De Schelde vormt als getijdenrivier de ruggengraat. De aanduiding van de waardevolle natuur is niet homogeen verspreid over de Scheldevallei. Sommige plekken kenmerken zich dan ook door een hogere concentratie en diversiteit van natuur. De ambitie is om deze robuuste natuurclusters verder te verwilderen en nog beter met elkaar te verbinden.
Uitdaging 4 Leefbare steden met natuurgebaseerde oplossingen
Vier op de tien Vlamingen woont in verstedelijkt gebied en dit aandeel neemt nog toe. De leefbaarheid in steden staat onder druk door ruimtelijke verdichting en concentratie van harde infrastructuur en functies ten nadele van open ruimte en groen. De klimaatverandering vergroot die uitdaging door toenemende hittestress, luchtverontreiniging, droogtestress en wateroverlast. De uitdijende verstedelijking zet ook de biodiversiteit in de resterende open ruimte onder druk. Stedelijke vergroening en groenblauwe dooradering kunnen zorgen voor een uitbreiding van natuur binnen de stad en voor een betere verbinding ervan met de ruimere omgeving. Dit vergroot niet alleen de draagkracht voor diverse soorten, maar kan ook de omgevingskwaliteit ondersteunen en ecologische processen versterken die nuttig zijn voor de mens, zoals verkoeling of regenwaterinfiltratie. Meer ruimte voor groen en water in de stad biedt ook kansen om de band van inwoners met de natuur te versterken. De uitdaging voor het beleid bestaat erin om een evenwicht te vinden tussen verdichting in bebouwde gebieden om de druk op de open ruimte te verminderen, en een weldoordachte inzet van natuurgebaseerde oplossingen om de leefbaarheid in steden te verbeteren.
Foto: zicht op de Schelde en Scheldekaaien vanuit Het Steen in Antwerpen (c) Kris Vandevorst
Ons antwoord op uitdaging 4
De Scheldevallei is een groot, aaneengesloten, samenhangend openruimtecomplex tussen Gent en Antwerpen dat als uniek groenblauw lint de verstedelijkte Vlaamse ruit doorkruist. Ook kleinere steden als Aalst, Lokeren, Mechelen en Dendermonde liggen in of op een boogscheut van ons – toekomstig – Nationaal Park.
We hebben dan ook heel wat ambities uitgeschreven rond groenblauwe verbindingen in verstedelijkte omgevingen. Natuurbeheer en landbouwexploitatie kunnen hier hand in hand gaan, en genieten de voorkeur op andere vormen van meer stedelijk en intensief landgebruik. Nieuwe bebouwing, verharding en zonevreemde ontwikkelingen worden bij voorkeur zo veel mogelijk vermeden in deze verwevings- en verbindingsgebieden. Het is noodzakelijk om in te zetten op groenblauwe verbindingen in deze verstedelijkte omgevingen om de versnippering van de natuur tegen te gaan. In dit kader worden verschillende sites naar voor geschoven in ons actieprogramma, in het bijzonder ter hoogte van Antwerpen, Hemiksem, Dendermonde, Wetteren en Gent.
Aan de randen van de Scheldevallei zowel langs de kant van Gent als de provincie Antwerpen liggen ook enkele natuurgebieden die een sterke verwevenheid kennen met het stedelijk weefsel. Deze gebieden vormen groene hotspots tussen de bebouwde zones en zijn de eerste blauwgroene hotspots dicht bij de kunststeden. In deze gebieden willen we inzetten op het versterken van deze stapsteenfunctie en het verzekeren van een continuïteit naar de Scheldevallei.